Przepis art. 3571 kc statuuje tzw. klauzulę rebus sic stantibus. Zgodnie z nim, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
W świetle dominujących poglądów orzecznictwa uprawniony może wystąpić do sądu z żądaniem ukształtowania stosunku prawnego tak długo, jak długo ten stosunek istnieje. Spełnienie świadczenia prowadzi w sposób naturalny do wygaśnięcia zobowiązania. Jeżeli więc zobowiązanie wskutek spełnienia świadczenia wygasło, to oznacza to również brak możliwości zmiany tego świadczenia. Nie można bowiem zmienić czegoś, co już nie istnieje. Poza tym, po spełnieniu świadczenia nie można twierdzić, że jego wykonanie byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziłoby jednej ze stron rażącą stratą. Oznacza to więc, że spełnienie świadczenia w kształcie określonym umową wyłącza możliwość sądowej modyfikacji zobowiązania. Natomiast jeżeli świadczenie umowne zostało spełnione jedynie w części, to zakres ingerencji sądu możliwy jest co do części niewykonanej.
Początkowo przyjmowano, że również orzeczenie sądu powinno zostać wydane w czasie trwania zobowiązania, a podstawą tej wykładni był przepis art. 316 § 1 kpc, zgodnie z którym po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Taka wykładnia pozbawiała jednak sensu art. 3571 kc, ponieważ bardzo mało prawdopodobne było, aby sąd zdążył rozstrzygnąć sprawę przed zakończeniem realizacji kontraktu. Chyba, że sprawa dotyczyłaby długoterminowej umowy, a strona bezpośrednio po jej zawarciu wystąpiłaby z powództwem waloryzacyjnym i zaprzestała wykonywania prac (pamiętać także należy, że na zmianę stosunków zaistniałą po powstaniu zobowiązania nie może powoływać się strona będąca w zwłoce).
Pojawiły się więc orzeczenia kwestionujące powyższą wykładnię i przyjmujące, że droga sądowa musi zostać zainicjowana jeszcze w trakcie trwania zobowiązania. Natomiast orzeczenie sądu wydane po wygaśnięciu zobowiązania będzie mogło je zmodyfikować, jeśli wyrok choćby częściowo uwzględni powództwo. Taki wyrok będzie miał charakter konstytutywny. Jeżeli natomiast powództwo zostanie oddalone, to zobowiązanie wygaśnie z chwilą wygaśnięcia roszczenia materialnoprawnego (czyli np. wskutek spełnienia świadczenia). Wyrok oddalający powództwo będzie miał bowiem charakter deklaratoryjny.
W dalszym ciągu aktualna jest jednak kwestia czy niebędąca w zwłoce strona może wystąpić z powództwem waloryzacyjnym po wykonaniu umowy, jeżeli przesłanki zastosowania klauzuli rebus sic stantibus powstały w czasie istnienia danego stosunku zobowiązaniowego. Dopóki cena nie zostanie w całości zapłacona, zobowiązanie nie jest wykonane. Sam fakt spełnienia umówionych świadczeń nie musi jednak oznaczać wykonania zobowiązania, jeżeli sprzeciwia się to interesowi wierzyciela lub przepisowi art. 354 § 1 kc, zgodnie z którym dłużnik powinien wykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale także w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. Jeżeli więc wierzyciel (wykonawca) otrzyma od dłużnika (zamawiającego) umówione świadczenie pieniężne, to w obliczu zmienionych nadzwyczajnie okoliczności świadczenie to nie zawsze zaspokoi jego usprawiedliwiony interes. Zaburzona może bowiem zostać ekwiwalentność świadczeń umówiona na etapie zawierania umowy.
Zgodnie z art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 7 października 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu uproszczenia procedur administracyjnych dla obywateli i przedsiębiorców (Dz.U. z 2022 r. poz. 2185), w przypadku umowy o zamówienie publiczne, dopuszczalne jest jej aneksowanie z powodu istotnego wzrostu cen lub kosztów realizacji zamówienia. W myśl powołanego przepisu, w związku z istotną zmianą cen materiałów lub kosztów związanych z realizacją zamówienia publicznego, których zamawiający, działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć, dopuszczalna jest zmiana umowy w sprawie zamówienia publicznego, zawartej przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i będącej w toku w tym dniu, bez przeprowadzania nowego postępowania o udzielenie zamówienia, która polega na:
1) zmianie wysokości wynagrodzenia wykonawcy,
2) dodaniu postanowień dotyczących zasad wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia wykonawcy – w przypadku umów, które nie zawierają takich postanowień,
3) zmianie postanowień dotyczących zasad wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia wykonawcy, w szczególności w zakresie maksymalnej wartości zmiany tego wynagrodzenia – w przypadku umów, które zawierają takie postanowienia,
4) zmianie postanowień umowy dotyczących jej wykonania, w szczególności dotyczących:
- a) zakresu świadczenia wykonawcy, z czym może wiązać się odpowiadająca jej zmiana wynagrodzenia wykonawcy lub sposobu rozliczenia tego wynagrodzenia,
- b) terminu wykonania umowy lub jej części, lub czasowego zawieszenia wykonywania umowy lub jej części,
- c) sposobu wykonywania umowy
– o ile wzrost wynagrodzenia wykonawcy spowodowany każdą kolejną zmianą nie przekroczy 50% wartości pierwotnej umowy.
Ustawodawca nie zamieścił jednak żadnych wskazówek interpretacyjnych dotyczących wykładni pojęcia umowy w toku. Powstaje więc pytanie czy po spełnieniu świadczeń objętych umową (np. po wykonaniu całości robót i otrzymania zapłaty całości wynagrodzenia) możliwe jest zawarcie aneksu waloryzacyjnego, tj. czy można mówić o umowie w toku w sytuacji gdy nie upłynął jeszcze okres gwarancji jakości i rękojmi za wady wykonanych świadczeń. Wykonanie takich obowiązków bez wątpienia powinno przecież zostać uwzględnione na etapie kalkulacji ceny zawartej w ofercie, a następnie obejmowane jest wynagrodzeniem wykonawcy określonym w umowie. Gwarancja nie wynika także z przepisów kc, lecz właśnie z zawartej przez strony umowy. W szczególności zaś zgodnie z tezą wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 430/02: „Odpowiedzialność za wady sprzedanej rzeczy stanowi pewien fragment odpowiedzialności kontraktowej, uregulowany w sposób szczególny. Odwołanie się przez nabywcę rzeczy wadliwej do reguł tej odpowiedzialności jednoznacznie wskazuje, że dochodzonego roszczenia wywodzi on z łączącego strony stosunku obligacyjnego, w ramach którego powstała szkoda. (…)”. Ponadto, „Przepisy KC pozwalają na uznanie gwarancji za dodatkowe zastrzeżenie umowne w umowie sprzedaży, które przynajmniej w zasadzie powinno być rozumiane jako modyfikacja przepisów o rękojmi za wady rzeczy (tak np. SA w Warszawie w wyr. z 23.8.2011 r., VI ACa 262/11, Legalis, który przyjął, że gwarancja stanowi dodatkowe zastrzeżenie umowne i nie istnieje obowiązek jej udzielenia). Jeżeli brak jest zapewnienia o udzieleniu gwarancji (nie doszło do wystawienia dokumentu gwarancyjnego), to zobowiązanie dodatkowe z tego tytułu nie istnieje i nie będzie ustawowych podstaw do egzekwowania obowiązków podmiotu, który mógłby być gwarantem” (Komentarz do art. 577 KC T. II red. Pietrzykowski 2021, wyd. 10/Brzozowski, Legalis).
W świetle powyższego umowa trwa zatem tak długo, jak długo pozostają do wykonania obowiązki w niej przewidziane. Kwestia ta nie została jednak rozstrzygnięta na gruncie ustawowym i pożądana byłaby w tym zakresie ingerencja ustawodawcy, zwłaszcza w obliczu coraz większej liczby pozwów waloryzacyjnych, które w ostatnim czasie wpływają do sądów.
Należy pamiętać, że zawarcie ugody w sprawie waloryzacji wynagrodzenia jest prawnie możliwe zarówno na podstawie decyzji zamawiającego po spełnieniu przesłanek zmiany umowy, jak również jest możliwe w postępowaniu przed osobami lub podmiotami prowadzącymi polubowne rozwiązywanie sporów, takimi jak np. Sąd Polubowny przy Prokuratorii Generalnej RP lub sąd powszechny działający w trybie przepisów o postępowaniu w przedmiocie zawezwania do próby ugodowej.
radca prawny Paweł Kierończyk
Dziękujemy, że jesteś z nami.
Skontaktuj się z nami aby dowiedzieć się więcej na temat oferowanych usług.
Dziękujemy, że jesteś z nami
Niniejsze opracowanie nie może być wykorzystywane jako opinia prawna, w tym nie może służyć jako rekomendacja określonych działań, w szczególności w ramach działalności gospodarczej.
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych artykułach, zapisz się do naszego Newslettera.
Napisz do nas wiadomość na kzp@kzp.net.pl o tytule „Newsletter”, aby otrzymać dostęp.
Zapraszamy również do obserwowania strony Kancelarii na Linkedin