Sposobów uwolnienia się od „toksycznej” umowy jest wiele, natomiast nie każdy sposób znajdzie zastosowanie w każdej sytuacji.
Zgodnie z art. 605 Kodeksu cywilnego („kc”), przez umowę dostawy dostawca zobowiązuje się do wytworzenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku oraz do ich dostarczania częściami albo periodycznie, a odbiorca zobowiązuje się do odebrania tych rzeczy i do zapłacenia ceny.
Natomiast definicja „dostawy” zawarta w ustawie Prawo zamówień publicznych („Pzp”) jest szersza, gdyż obejmuje jakiekolwiek „nabywanie produktów, którymi są rzeczy ruchome, energia, woda oraz prawa majątkowe, jeżeli mogą być przedmiotem obrotu, w szczególności na podstawie umowy sprzedaży, dostawy, najmu, dzierżawy oraz leasingu z opcją lub bez opcji zakupu, które może obejmować dodatkowo rozmieszczenie lub instalację” (art. 7 pkt 4 Pzp).
Analizując możliwość odstąpienia od umowy, należy w pierwszej kolejności dokonać jej właściwej kwalifikacji prawnej tj. rozeznać czy stanowi ona którykolwiek z typów umowy nazwanej, a jeśli tak, to który. W przypadku realizacji inwestycji budowlanych, najczęściej zawieranymi przez dostawców materiałów umowami są umowy sprzedaży lub dostawy.
Na gruncie inwestycji, których realizacja podlega reżimowi ustawy Pzp, dostarczanie określonych dóbr może, aczkolwiek nie musi, odbywać się także na podstawie umów innych niż kodeksowa umowa sprzedaży albo dostawy. W takich przypadkach właściwe pozostają ogólne przepisy kc dotyczące umów wzajemnych, tj. art. 490 i 491. Zgodnie z § 1 art. 490 kc, jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia.
Przepis ten nie uprawnia jednak dostawcy do odstąpienia od umowy, ani tym bardziej nie powoduje, że umowa wzajemna przestaje wiązać, a jedynie do uprawnia dostawcę jako stronę zobowiązaną do wcześniejszego świadczenia do powstrzymania się z jego spełnieniem. Drugim ograniczeniem jest to, że uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia nie przysługuje dostawcy, który w chwili zawarcia umowy wiedział o złym stanie majątkowym drugiej strony (art. 490 § 2 kc).
Nieco inaczej ukształtowane zostały uprawnienia dostawcy na gruncie art. 491 kc. Zgodnie z § 1, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Stosownie do treści § 2, jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Przepisy obu paragrafów art. 491 kc pozwalają więc dostawcy na odstąpienie od umowy, ale przesłanką odstąpienia jest pozostawanie przez odbiorcę w zwłoce w wykonaniu zobowiązania. Jeśli odbiorca zapłacił za wykonaną dostawę, ale uczynił to z opóźnieniem, to dostawcy nie będzie już przysługiwało uprawnienie do odstąpienia od umowy na podstawie art. 491 kc.
Uprawnienie takie będzie natomiast przysługiwało dostawcy, a także sprzedawcy, w przypadku gdy ich świadczenia spełniane będą w częściach, a każda dostawa odpowiedniej partii towaru będzie rodzić po stronie kontrahenta obowiązek zapłacenia ceny za dostarczoną partię. Wówczas zgodnie z art. 552 kc, jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych albo jeżeli ze względu na jego stan majątkowy jest wątpliwe, czy zapłata ceny za część rzeczy, które mają być dostarczone później, nastąpi w terminie, sprzedawca może powstrzymać się z dostarczeniem dalszych części rzeczy sprzedanych wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu może od umowy odstąpić.
Z mocy odesłania zawartego w art. 612 kc przepis art. 552 kc stosuje się odpowiednio do praw i obowiązków dostawcy i odbiorcy.
Przesłanką odstąpienia od umowy w takim przypadku jest więc zwłoka z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy, przy czym pamiętać należy, że art. 476 kc przewiduje domniemanie zwłoki dłużnika. Do zastosowania art. 552 kc wystarczy jednak, odmiennie niż w przypadku objętym art. 491 kc, że doszło do zwłoki, ale stan ten nie musi trwać nadal (R. Trzaskowski, w: J. Gudowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 4, 2017).
Alternatywną przesłanką odstąpienia od umowy jest wątpliwość po stronie dostawcy, ze względu na stan majątkowy odbiorcy, co do terminowego otrzymania zapłaty z tytułu realizacji dalszych partii dostawy. Stan majątkowy odbiorcy powinien być oczywiście oceniany w chwili skorzystania z uprawnienia prawo kształtującego przez dostawcę i jakiekolwiek zmiany tego stanu, po złożeniu oświadczenia, nie mają wpływu na jego skuteczność. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 2015 r., sygn. akt V CSK 127/14, „Dla skuteczności odstąpienia od umowy na podstawie art. 552 KC nie ma zatem znaczenia pozytywna zmiana stanu majątkowego zobowiązanego już po złożeniu oświadczenia, w szczególności nie może on tworzyć podstawy domniemania faktycznego, zgodnie z którym w chwili złożenia oświadczenia o odstąpieniu nie było uzasadnionych podstaw do takiego odstąpienia (nie wystąpiło zagrożenie terminowości zapłaty). Formuła „stanu majątkowego” oznacza, że trzeba mieć na uwadze w ogóle wszystkie elementy komponujące majątek zobowiązanego (niezależnie od jego statusu prawnego). Pozostająca wątpliwość odnośnie do terminowego wykonania zobowiązania oznacza prawdopodobieństwo zagrożenia tego terminu przez zobowiązanego, przy czym pod uwagę należy brać jedynie realne prawdopodobieństwo usprawiedliwione okolicznościami danej sprawy, pamiętając o możliwości fluktuacji elementów majątkowych zobowiązanego w badanym okresie gospodarczym”.
Co równie istotne, przepis art. 552 kc pozwala dostawcy powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, a w pewnych określonych w tym przepisie okolicznościach odstąpić od umowy – także w sytuacji, w której w chwili zawarcia umowy dostawca wiedział o złym stanie majątkowym swojego kontrahenta (a contrario do art. 490 § 2 kc).
radca prawny Dariusz Ziembiński
oraz
radca prawny Paweł Kierończyk
Skontaktuj się z nami aby dowiedzieć się więcej na temat oferowanych usług.
Dziękujemy, że jesteś z nami
Niniejsze opracowanie nie może być wykorzystywane jako opinia prawna, w tym nie może służyć jako rekomendacja określonych działań, w szczególności w ramach działalności gospodarczej.
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych artykułach, zapisz się do naszego Newslettera.
Zapraszamy również do obserwowania strony Kancelarii na Linkedin