Dopuszczalne jest rozszerzenie odpowiedzialność kontraktowej dłużnika poprzez przyjęcie odpowiedzialność także za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy z przyczyn od niego niezależnych, np. z powodu siły wyższej. Jednakże jeżeli strony chcą rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika, to zgodnie z art 473 § 1 KC muszą w umowie wskazać (oznaczyć, wymienić) za jakie inne – niż wynikające z ustawy – okoliczności dłużnik ma ponosić odpowiedzialność.
Zasadą prawa cywilnego, wyrażoną w art. 471 KC jest obowiązek dłużnika do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Zatem jest to odpowiedzialność na zasadzie winy.
Stosownie do treści przepisu art. 473 § 1 KC dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Zgodnie z art. 473 § 1 KC odpowiedzialności na zasadzie ryzyka nie można domniemywać.
Umowne rozszerzenie odpowiedzialności dłużnika poza zakres odpowiedzialności określony w art. 471 KC (odpowiedzialność kontraktowa na zasadzie winy) dopuszczalne jest jedynie w przypadku wskazanym w przepisie art. 473 § 1 KC Przepis ten wyraźnie wskazuje, że dłużnik może przez umowę przyjąć na siebie odpowiedzialność za okoliczności, za które z mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi, tylko w sytuacji wskazanej w tym przepisie – a mianowicie muszą w umowie zostać oznaczone konkretne okoliczności za które dłużnik ma ponosić rozszerzoną odpowiedzialność. Wierzyciel zatem, chcąc skutecznie zastosować art. 473 § 1 KC i skutecznie rozszerzyć odpowiedzialność kontraktową Wykonawcy na okoliczności inne niż zawinione, musiałby w Umowie wskazać konkretne „oznaczone okoliczności”, w przypadku zaistnienia których odpowiedzialność Dłużnika byłaby rozszerzona.
Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 września 2013 r., sygn. akt I CSK 748/12, stwierdzając, że: „Może zatem rozszerzyć swoją odpowiedzialność kontraktową przyjmując odpowiedzialność także za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy z przyczyn od niego niezależnych, np. z powodu siły wyższej. Słusznie jednak wskazuje się w literaturze i orzecznictwie, że jeżeli strony chcą rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika, to zgodnie z art 473 § 1 k.c. muszą w umowie wskazać (oznaczyć, wymienić) za jakie inne – niż wynikające z ustawy – okoliczności dłużnik ma ponosić odpowiedzialność (porównaj wskazany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2010 r., II CSK 180/10). Okoliczności te zatem muszą być w umowie wyraźnie określone”.
Pogląd, zgodnie z którym niewystarczające jest ogólne stwierdzenie o pełnej odpowiedzialności dłużnika bez oznaczenia okoliczności ją uzasadniających, jest ugruntowany w orzecznictwie. Warunkiem skutecznego rozszerzenia odpowiedzialności dłużnika na podstawie przepisu art. 473 § 1 KC jest ścisłe i precyzyjne wskazanie w umowie okoliczności, za wystąpienie których dłużnik ponosi rozszerzoną odpowiedzialność, a okoliczności te muszą być w umowie wyraźnie określone (wyrok SA w Szczecinie z 21.06.2017 r., I ACa 118/17, LEX nr 2396160)).
Generalnie, rozszerzając odpowiedzialność dłużnika, strony powinny enumeratywnie określić okoliczności, za które dłużnik przyjął odpowiedzialność, której na podstawie zasad ogólnych by nie ponosił. Nie wystarczy powołać się na ogólną formułę, chyba że chodzi o odpowiedzialność absolutną. Możliwe jest również negatywne określenie okoliczności rozszerzających odpowiedzialność, a mianowicie wyłączenie niektórych okoliczności zwalniających dłużnika od odpowiedzialności (szczególnie wyłączenie którejś z ustawowych okoliczności egzoneracyjnych).Ponadto uważa się za niewystarczające postanowienie o pełnej odpowiedzialności bez jej bliższego oznaczania czy też „bez względu na przyczyny”.
Tym samym Strony stosunku cywilnoprawnego na zasadzie swobody umów określonej w art. 3531 KC mogą ustalić w treści zobowiązania zakres odpowiedzialności dłużnika w inny sposób, niż to wynika z treści art. 471 KC. Najważniejsze jest, aby dokonywały tego na podstawie zgodnych oświadczeń woli. Poza zakresem swobody umów znajdują się jednak modyfikacje zakresu odpowiedzialności z tytułu winy umyślnej.
Jednocześnie w art. 473 § 2 KC wprost wskazano jedną z granic („dolną”) modyfikacji ustawowego wzorca odpowiedzialności, która ma zastosowanie w wypadku ograniczania odpowiedzialności dłużnika. Chodzi o odpowiedzialność za szkody wyrządzone wierzycielowi umyślnie, co oznacza możliwość wyłączenia odpowiedzialności za szkody wyrządzone nieumyślnie. Jak słusznie wskazano w doktrynie, zakaz z art. 473 § 2 KC dotyczy nie tylko samego dłużnika, ale i innych osób (także przedstawicieli ustawowych), przy pomocy których wykonuje on zobowiązanie lub którym powierza wykonanie (tak W. Warkałło, Klauzule, s. 328–329). Możliwe jest więc ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wyłącznie do zachowania się tych osób. Z drugiej strony, nieważność zastrzeżenia wyłączającego odpowiedzialność dłużnika za szkodę wyrządzoną umyślnie (art. 473 § 2 KC) dotyczy również odpowiedzialności dłużnika za osoby trzecie (art. 474 KC) – wyr. SA w Gdańsku z 25.10.1996 r. (I ACr 822/96, OSA 1997, Nr 10, poz. 58).
W komentowanym przepisie brak jest natomiast wytycznych dotyczących „górnej” granicy modyfikacji ustawowego wzorca odpowiedzialności, a więc w wypadku jej rozszerzenia. Strony mogą więc przewidzieć nawet absolutną odpowiedzialność dłużnika (bez możliwości zwolnienia się), z zastrzeżeniem, że nie może ona obejmować okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi wierzyciel (takie postanowienie byłoby nieważne). Wyznacznikiem jest tu zasada swobody umów (art. 3531 KC).
radca prawny
Skontaktuj się z nami aby dowiedzieć się więcej na temat oferowanych usług.
Dziękujemy, że jesteś z nami
Niniejsze opracowanie nie może być wykorzystywane jako opinia prawna, w tym nie może służyć jako rekomendacja określonych działań, w szczególności w ramach działalności gospodarczej.
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych artykułach, zapisz się do naszego Newslettera.
Zapraszamy również do obserwowania strony Kancelarii na Linkedin