Artykuł 354 kodeksu cywilnego określa podstawowe kryteria należytego wykonania zobowiązania i ma charakter klauzuli generalnej którą należy stosować przy ocenie sposobu wykonania wszelkiego rodzaju zobowiązań, nie tylko tych wynikających z umowy. Jest ona logiczną konsekwencją obowiązywania zasady pacta sunt servanda. Kryteria sformułowane w tym przepisie będą miały zasadnicze znaczenie dla oceny, czy zachodzą ewentualne przesłanki odpowiedzialności ex contractu.
W grupie wspomnianych kryteriów prawidłowego wykonania zobowiązania przez dłużnika (§1) najważniejsze znaczenie ma treść zobowiązania, cel społeczno-gospodarczy zasady współżycia społecznego, oraz ustalone zwyczaje. Zatem dłużnik ma wykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale jednocześnie w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego oraz jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje, także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Treść zobowiązania określa źródło, które wykreowało dane zobowiązanie. Jeżeli jest nim umowa, to należy mieć na względzie jej treść oraz pomocniczo odpowiednie przepisy kodeksu oraz innych ustaw, w tym właśnie komentowany przepis.
Takie ujęcie nie może jednak prowadzić do wykładni, w świetle, której cel społeczno-gospodarczy, zasady współżycia społecznego czy ustalone zwyczaje mogłyby stanowić podstawę do podważania zapisów umownych. Pozostawałoby to m.in. w sprzeczności z postanowieniem art. 56 KC. W konsekwencji można stwierdzić, że oceny wynikające z celu społeczno-gospodarczego, zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów mają charakter uzupełniający, a nie nadrzędny w stosunku do treści samego zobowiązania.
W odniesieniu do zwyczajów należy podkreślić, iż jako powszechnie stosowana praktyka, mogą one uzupełniać regulacje prawne. Przy wykonywaniu zobowiązań umownych mają znaczenie wyłącznie zwyczaje ustalone, czyli takie, które zostały już ukształtowane w odniesieniu do pewnej kategorii umów i są powszechnie znanym i aprobowanym sposobem postępowania. Chodzi zatem o zwyczaje, które powinny być zgodne z zasadami współżycia społecznego i nie mogą być contra legem; istnienie takich zwyczajów wymaga natomiast udowodnienia. Istniejący zwyczaj uzyskuje znaczenie normatywne wówczas, gdy powołują się na niego przepisy prawa.
Jednocześnie w paragrafie 2 omawianego artykułu ustawodawca wprowadził ogólny obowiązek współdziałania wierzyciela z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania z uwzględnieniem wzorców postępowania, tożsamych do tych, które przewidział w stosunku do dłużnika w art. 354 § 1 KC. Obowiązek obejmuje w szczególności:
- współdziałanieprzy spełnianiu świadczenia (jeżeli współdziałanie takie jest potrzebne); oraz przede wszystkim
- lojalnośćwzględem dłużnika i współpracę z nim przy wykonywaniu obowiązków wynikających ze zobowiązania, tj. przynajmniej nieprzeszkadzanie dłużnikowi w wykonywaniu jego obowiązków.
Powyższe przesądza, że obowiązek „wykonywania zobowiązania” spoczywa także na wierzycielu. Jego istnienie służy ochronie i zabezpieczeniu uzasadnionego interesu obu stron stosunku zobowiązaniowego lecz przede wszystkim interesu wierzyciela i jest przedmiotem szczególnego rodzaju prawnego obowiązku wierzyciela. Umożliwia lub przynajmniej ułatwia uzyskanie przysługującego mu świadczenia, a ponadto obejmuje działania podjęte w celu umożliwienia prawidłowej realizacji zobowiązania. Jednakże o ile przepis szczególny nie przewiduje specjalnej regulacji w tym obszarze, dłużnikowi nie przysługuje możność przymusowego wyegzekwowania od wierzyciela obowiązku współdziałania.
Zatem obowiązek współdziałania wierzyciela przy wykonywaniu zobowiązania powinien być rozumiany jako takie jego zachowanie się, bez którego spełnienie świadczenia przez dany podmiot jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Obowiązek współdziałania może oznaczać zarówno powstrzymywanie się przez wierzyciela od zachowań, które mogłyby utrudniać dłużnikowi wykonanie zobowiązania (obowiązek nieprzeszkadzania), jak i obejmować element czynny, w ramach którego wierzyciel powinien np. dokonać odbioru przedmiotu świadczenia.
Tym samym w świetle komentowanego przepisu zarówno wierzyciel jak i dłużnik są obowiązani baczyć na uzasadniony interes kontrahenta i nie czynić nic takiego, co by wykonywanie zobowiązania komplikowało, hamowało lub utrudniało. Ten negatywny obowiązek spoczywa na wierzycielu zawsze. Pozytywnego natomiast działania wymagać należy od wierzyciela jedynie w sytuacji, gdy wynika to z właściwości świadczenia lub umowy.
Szczegółowe obowiązki współdziałania wierzyciela z dłużnikiem są przewidziane w kolejnych unormowaniach KC, w tym także w przepisach szczególnych (np. art. 535, 605, 613, 643, 647 KC). Obowiązki te najczęściej dotyczą przyjęcia przedmiotu świadczenia.
Podsumowując zatem w świetle art. 354 § 2 KC przy wykonywaniu zobowiązania powinien z dłużnikiem współdziałać wierzyciel.
Przechodząc do najważniejszej części artykułu w szczególności konsekwencji braku współdziałania przy wykonywaniu zobowiązania podkreślić należy, że podstawowym skutkiem braku współdziałania wierzyciela z dłużnikiem może być zwolnienie tego drugiego z odpowiedzialności za powstanie szkody, będącej efektem owego braku współdziałania wierzyciela. W takiej sytuacji brak bowiem będzie po stronie dłużnika winy lub bezprawności w rozumieniu art. 415 lub 430 KC.
W szczególności konsekwencje prawne niewspółdziałania przez wierzyciela z dłużnikiem w trakcie wykonywania zobowiązania mogą być następujące:
- zwykle brak współdziałania wierzyciela jest kwalifikowany jako jego zwłoka, ze skutkami określonymi w 486 § 1KC, w tym z obowiązkiem naprawienia szkody.
- Wyłączenie możliwości traktowania opóźnienia w spełnieniu świadczenia jako zwłoki dłużnika ( 476KC).
- W zakresie, w którym stanowi współprzyczynę poniesionej przez wierzyciela szkody, uzasadnia zmniejszenie odszkodowania ( 362KC).
- Stwarza także możliwość złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, jeżeli świadczenie ma przedmiot, który nadaje się do tego ( 467 pkt 4KC).
- W przypadku gdy brak współdziałania wierzyciela prowadzi do niemożliwości spełnienia świadczenia, zobowiązanie wygasa ( 475 § 1KC).
Pozostałe konsekwencje braku współdziałania wierzyciela mogą wynikać z przepisów szczególnych (np. art. 549, 551, 640 KC).
Jednakże co należy zaznaczyć w przypadku gdy dłużnik nie spełnia świadczenia i jego zaniechanie jest przyczyną niewykonania zobowiązania, nie dochodzi do aktualizacji obowiązku współdziałania po stronie wierzyciela.
Zatem w sytuacji, w której wierzyciel w sposób nieuzasadniony biorąc pod uwagę zapisy umowy oraz cel społeczno-gospodarczy, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje powstrzymuje się od współdziałania, co prowadzi do braku możliwości wykonania zobowiązania przez dłużnika ten drugi co do zasady nie będzie z tego powodu ponosił odpowiedzialności.
Skontaktuj się z nami aby dowiedzieć się więcej na temat oferowanych usług.
Dziękujemy, że jesteś z nami
Niniejsze opracowanie nie może być wykorzystywane jako opinia prawna, w tym nie może służyć jako rekomendacja określonych działań, w szczególności w ramach działalności gospodarczej.
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych artykułach, zapisz się do naszego Newslettera.
Napisz do nas wiadomość na kzp@kzp.net.pl o tytule „Newsletter”, aby otrzymać dostęp.
Zapraszamy również do obserwowania strony Kancelarii na Linkedin