Umorzenie długu przez potrącenie traktowane jest w doktrynie i orzecznictwie, jako sposób wygaszenia stosunku zobowiązaniowego, równoważny ze spełnieniem świadczenia.
Jednocześnie przepis art. 498 § 1 k.c. przewiduje cztery pozytywne przesłanki potrącenia ustawowego:
- a) wzajemność wierzytelności,
- b) jednorodzajowość wierzytelności,
- c) wymagalność wierzytelności,
- d) możliwość dochodzenia lub egzekwowania wierzytelności przed sądem lub innym organem państwowym.
Należy przy tym pamiętać, że obok przesłanek, których spełnienie umożliwia dokonanie potrącenia, na uwagę zasługują także okoliczności wyłączające kompensatę, wskazane w art. 504 (Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią) i 505 k.c. (m.in. wierzytelności nieulegające zajęciu).
Przy spełnieniu powyższych przesłanek potrącenie dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli przez jedną z dwóch osób pozostających wobec siebie w pozycji dłużnika i jednocześnie wierzyciela. Dopóki więc do tego nie dojdzie, dopóty potrącenie nie następuje, nawet jeśli spełnione są przesłanki jego dokonania. Oświadczenie o potrąceniu musi być skierowane do drugiej strony, w tym jej reprezentanta. Jak z tego wynika, oświadczenie o potrąceniu ma charakter prawnokształtujący i konstytutywny. Dopiero złożenie oświadczenia powoduje skutek w postaci umorzenia obu potrąconych wierzytelności. Potrącenie jest więc oświadczeniem woli. Wskazać należy, że oświadczenie o potrąceniu może obejmować jednorazowo kilka wierzytelności przysługujących adresatowi tego oświadczenia, tak jak i wiele wierzytelności może być przedstawionych do kompensaty z jedną należnością drugiej strony. W takich przypadkach należy stosować (przy wielości tytułów) odpowiednio przepisy o sposobie zaliczania wpłaty na długi (art. 451 k.c.)
Skutkiem dokonanego oświadczenia o potrąceniu jest umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Jeżeli zatem kompensatą objęto wierzytelności o różnej wielkości, jedynie ta niższa ulegnie całkowitemu umorzeniu, co spowoduje wygaśnięcie danego zobowiązania. Natomiast wierzytelność druga zostanie pomniejszona o wysokość tej pierwszej, co w konsekwencji doprowadzi do stanu, w którym uprawniony będzie mógł domagać się spełnienia od swojego dłużnika (byłego wierzyciela, którego wierzytelność uległa umorzeniu) świadczenia w wysokości tej różnicy. W pozostałej części wierzytelność taka może zostać skompensowana w drodze kolejnej czynności prawnej z inną już należnością, jeżeli taka przysługuje dłużnikowi.
Od potrącenia opierającego się na przepisach art. 498–505 k.c., dokonywanego w drodze jednostronnej czynności prawnej przez jednego z wierzycieli, należy odróżnić potrącenie umowne, dopuszczalne w ramach swobody umów. W ramach swobody umów strony mogą w sposób odmienny od regulacji ustawowej kształtować przesłanki, skutki i sposób potrącenia, bądź w ogóle wyłączyć możliwość umorzenia wierzytelności przeciwstawnych.
W tym miejscu wskazać należy, że złożenie prawnokształtującego oświadczenia woli o potrąceniu jest prawem, a nie obowiązkiem wierzyciela i dlatego z perspektywy powództwa opozycyjnego nie jest istotne zaistnienie materialno-prawnych przesłanek potrącenia (art. 498 w zw. z art. 504 i 505 k.c.), a dopiero złożenie oświadczenia o potrąceniu. Zatem oświadczenie o potrąceniu stanowi materialnoprawną podstawę procesowej czynności pozwanego w postaci zarzutu potrącenia. Pozwany w ramach tego zarzutu oświadcza wolę potrącenia, powołując się na fakt dokonania potrącenia poprzez wcześniejsze złożenie oświadczenie o potrąceniu i wynikające z niego skutki prawne, obejmujące trwałe zniweczenie żądania powoda. Tym samym do umorzenia wierzytelności nie dochodzi z mocy prawa.
Podkreślić bowiem należy, że z formalnoprawnego punktu widzenia inna jest sytuacja, w której dochodzi do zgłoszenia zarzutu potrącenia, a inna gdy formułowany jest zarzut wygaśnięcia wierzytelności na skutek dokonanego poza procesem potrącenia. Rozwijając ten wątek przyjąć należy, że oświadczenie o potrąceniu, o jakim mowa w art. 499 k.c. jest czynnością materialnoprawną, prowadzącą przy zaistnieniu przesłanek określonych w art. 498 § 1 k.c. do odpowiedniego umorzenia wzajemnych wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu potrącenia.
Dla zarzutu potrącenia, jak i innych zarzutów procesowych, także opartych na materialnoprawnych podstawach, przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują żadnych wymagań formalnych, a zatem nie stosuje się do nich wymagań przewidzianych dla pozwu w art. 187 § 1 k.p.c. Swoboda wyboru formy zgłoszenia zarzutu potrącenia (art. 60 k.p.c.) i podleganie jedynie ogólnym wymaganiom dotyczącym zarzutów, nie oznacza jednak dowolności w jego formułowaniu. Poza wymogiem oświadczenia o potrąceniu pozwany powinien zindywidualizować swoją wierzytelność, skonkretyzować jej zakres przedstawiony do potrącenia z wierzytelnością powoda, wskazać przesłanki jej powstania, wymagalności i wysokości oraz dowody w celu ich wykazania. Jeśli pozwany przedstawia do potrącenia więcej niż jedną wierzytelność powinien określić kolejność ich potrącania. Dopuszczona została możliwość objęcia zarzutem potrącenia wierzytelności wątpliwych.
Zauważyć należy, że powoływanie się na dokonane potrącenie stanowi także uznanie istnienia, wobec adresata tego oświadczenia, wierzytelności wzajemnej, gdyż obejmuje ono nie tylko oświadczenie woli o chęci dokonania umorzenia własnej wierzytelności, ale także oświadczenie wiedzy, że istnieje wierzytelność kontrahenta, z którą potrącenie może być dokonane
W doktrynie prawa i judykaturze przyjmuje się, że uznanie roszczenia może być dokonane w dwóch formach: jako uznanie właściwe oraz uznanie niewłaściwe. Pierwsze stanowi nieuregulowaną odrębnie umowę ustalającą co do zasady i zakresu istnienie albo nieistnienie jakiegoś stosunku prawnego, drugie zaś określone jest jako przyznanie przez dłużnika wobec wierzyciela istnienia długu. Uznanie niewłaściwe jest więc oświadczeniem wiedzy a nie woli dłużnika. Sąd Najwyższy przyjął za uznanie roszczenia każdy przypadek wyraźnego oświadczenia woli lub też innego jednoznacznego zachowania się dłużnika wobec wierzyciela, z którego wynika, że dłużnik uważa roszczenie za istniejące.
radca prawny
Skontaktuj się z nami aby dowiedzieć się więcej na temat oferowanych usług.
Dziękujemy, że jesteś z nami
Niniejsze opracowanie nie może być wykorzystywane jako opinia prawna, w tym nie może służyć jako rekomendacja określonych działań, w szczególności w ramach działalności gospodarczej.
Aby otrzymywać powiadomienia o nowych artykułach, zapisz się do naszego Newslettera.
Zapraszamy również do obserwowania strony Kancelarii na Linkedin