Obowiązywanie umowy w sprawie zamówienia publicznego może zostać zakończone w jeden z następujących sposobów:
- odstąpienie od niej przez Zamawiającego na podstawie 145 ustawy pzp lub w sytuacjach przewidzianych w umowie zgodnie z art. 395 Kodeksu cywilnego,
- wypowiedzenie – jest możliwe na zasadach przewidzianych w umowie, ale jeśli nie zastrzeżono w niej takiej możliwości, to kontrahenci nie mogą jej wypowiedzieć,
- rozwiązanie umowy ze skutkiem natychmiastowym – dopuszczalne w przypadkach przewidzianych w umowie, ale jeśli nie zastrzeżono w niej takiej możliwości, to strony nie mogą skorzystać z tego rozwiązania,
- porozumienie stron – możliwe w każdym czasie.
Umowa w sprawie zamówienia publicznego, jak każda umowa cywilnoprawna, może być rozwiązana tylko w przypadkach przewidzianych przepisami prawa. Przepisy ustawy pzp, poza art. 145 dotyczącym odstąpienia od umowy, nie zawierają innych szczególnych postanowień umożliwiających rozwiązanie umowy w sprawie zamówienia publicznego. Dlatego stosownie do art. 139 ustawy pzp należy mieć tu przede wszystkim na uwadze regulacje Kodeksu cywilnego.
W praktyce oznacza to, że wykonawca dysponuje w zasadzie porównywalnymi do zamawiającego możliwościami odstąpienia od umowy w sprawie zamówienia publicznego, pomimo, że ta na pierwszy rzut oka może nie przyznawać mu żadnych narzędzi w tym zakresie.
Podstaw odstąpienia od umowy należy szukać w przepisach Kodeksu cywilnego. Sąd Najwyższy jednoznacznie przesądził bowiem dopuszczalność stosowania konstrukcji cywilistycznych do umowy zawartej w związku z udzieleniem zamówienia publicznego. Takie uregulowanie może oznaczać, że nie było wolą ustawodawcy wyodrębnienie samodzielnego typu umowy nazwanej. Do umów o zamówienie publiczne powinno się zatem stosować poszczególne typy umów nazwanych przewidzianych w Kodeksie cywilnym oraz przepisy ogólne dotyczące zobowiązań, z uwzględnieniem uregulowań przyjętych w ustawie pzp.
A zatem wykonawca badając, czy możliwe jest odstąpienie od umowy, powinien w pierwszej kolejności sięgnąć do przepisów regulujących dany typ umowy nazwanej, zamieszczonych najczęściej w Kodeksie cywilnym. Pamiętać jednak trzeba, że jeżeli nawet okaże się, że przepisy dotyczące danego typu umowy nazwanej nie dają Wykonawcy prawa odstąpienia od umowy, to zawsze należy jeszcze sięgnąć do przepisów ogólnych o wykonywaniu zobowiązań umownych. Przykładowo, podstawę odstąpienia przez Wykonawcę od umowy mogą stanowić przepisy regulujące ustawowe prawo odstąpienia (art. 491 i 492 kc).
Dlatego też, jeśli w umowie w sprawie zamówienia publicznego nie wyłączono np. stosowania art. 491 § 1 kc, to w sytuacji, gdy zamawiający nie płaci wynagrodzenia, czym dopuszcza się zwłoki w wykonaniu swojego zobowiązania z umowy wzajemnej, to wykonawca może mu wyznaczyć odpowiedni dodatkowy termin do zapłaty z zastrzeżeniem, że w razie jego bezskutecznego upływu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.
Odstąpienie od umowy działa ze skutkiem wstecznym, a więc niweczy wszystkie skutki prawne zawartej umowy w sprawie zamówienia publicznego. Strony są wówczas zobowiązane zwrócić sobie nawzajem spełnione już świadczenia, tak jak gdyby umowa nie została w ogóle zawarta.
Dalsze skutki ustawowego odstąpienia od umów wzajemnych wynikają z art. 494 kc, zgodnie z którym strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy. Może przy tym żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Zatem wykonawca powinien zwrócić zamawiającemu otrzymane wynagrodzenie, a zamawiający oddać przedmioty dostarczone przez wykonawcę w ramach dostawy.
Jeżeli jednak świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Wykonawca może też skorzystać z nadzwyczajnego trybu przewidzianego w art. 3571 kc i dążyć do rozwiązania przez sąd umowy w sprawie zamówienia publicznego, jeśli dalsza jej realizacja skutkowałaby dla niego rażącą stratą. Musi jednak wtedy przede wszystkim wykazać, że niekorzystne skutki zmiany okoliczności wykraczają poza normalne, przewidywalne i co do zasady akceptowalne ryzyko gospodarcze w danym segmencie rynku.