Nie można postanowieniem umownym wyłączyć ustawowego prawa strony do odstąpienia od umowy wzajemnej

06.09.2016

Zamawiający nie może obchodzić przepisu art. 491 § 1 k.c., zastrzegając kary umowne za odstąpienie przez wykonawcę od umowy w sprawie zamówienia publicznego w przypadkach, gdy przepisy Kodeksu cywilnego dają wykonawcy taką możliwość. Podobnie rzecz się przedstawia gdy zamawiający ogranicza wykonawcy możliwość odstąpienia, uzależniając jego skuteczność od uzyskania zgody zamawiającego na skorzystanie z tego ustawowego prawa. Dominujący pogląd wskazuje, że strony drogą umowy nie mogą modyfikować określonych w art. 491 i n. k.c. przesłanek, trybu wykonywania i skutków ustawowego prawa odstąpienia od umowy wzajemnej. Jednak kwestia ta wywołuje spory w doktrynie, dlatego należy dążyć do tego takie rozwiązania w umowie się nie znalazły.

Przepis art. 491 § 1 k.c. stanowi, że „Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.”

Kodeks cywilny nie przewiduje zatem konieczności uzyskania zgody drugiej strony na odstąpienie od umowy, bo wprowadzenie takie wymogu w praktyce uniemożliwiałoby skorzystanie z ustawowego uprawnienia.

Przepis art. 491 k.c. określa następstwa zwłoki dłużnika zobowiązanego z umowy wzajemnej, nie uchybiając ogólnej regulacji skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania zawartej w przepisach art. 471 i n. k.c., a szczególnie w art. 477 § 1 k.c.

W konsekwencji, jeżeli w zwłokę popadnie dłużnik z umowy wzajemnej, wierzyciel może wybrać między trzema rozwiązaniami. Po pierwsze wierzyciel może  domagać się wykonania zobowiązania i przysługują mu wówczas uprawnienia do żądania naprawienia szkody wynikłej że zwłoki (por. art. 491 § 1 zdanie drugie oraz art. 477 § 1 k.c. a w razie niewykonania zobowiązania przez dłużnika może żądać naprawienia szkody wynikłej z tego faktu (art. 471 k.c.). Po drugie wierzycielowi przysługują też uprawnienia do wykonania zastępczego (art. 479 i 480 k.c.). Po trzecie wierzyciel może od umowy odstąpić, chociaż w zamówieniach publicznych zamawiający raczej będzie dążył do otrzymania świadczenia, nałożenia kar, względnie dodatkowo odszkodowania. Niemniej jednak w razie zwłoki dłużnika przepisy art. 491 § 1 oraz art. 492 k.c. przyznają wierzycielowi uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej, określając przesłanki dla skorzystania z tej możliwości.

Potrzeba uwzględnienia interesów dłużnika choćby ze względu na wyrażoną w art. 5 k.c. klauzulę generalną zasad współżycia społecznego przemawia za tym, aby nie pomijać istnienia przesłanki określonej w art. 491 k.c., jak też aby jej nie modyfikować. Zamawiający musi sobie zdawać sprawę, że stosowanie klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego nie zostało przepisami ustawy Pzp wyłączone, zatem obowiązuje w każdym przypadku niezależnie od zasady swobody umów i z tą ostatnią nie jest sprzeczne. Zresztą sama zasada swobody umów (art. 3531 k.c.) odsyła do zasad współżycia społecznego.