Robert Klitgaard, który jest jednym z gigantów akademickich badań antykorupcyjnych w ciągu ostatniego półwiecza, niegdyś podsumował swoje poglądy na temat przyczyn korupcji w „formule korupcji”: C = M + D – A (cyt: „Corruption equals monopoly plus discretion minus accountability”), czyli „Korupcja równa się monopol plus dyskrecja minus odpowiedzialność”. Choć definicja R, Klitgaard’a jest bardzo obrazowa i w wielu przypadkach się sprawdza, to nie jest jednak uniwersalna. Dla zamówień publicznych trafniejsza wydaje się być definicja Mihaly Fazekas’a, pracownika naukowego Uniwersytetu Cambridge, koordynator naukowy dużego projektu badawczego o nazwie DIGIWHIST, który przygląda się korupcji w zamówieniach publicznych w 35 krajach europejskich. Zdaniem M. Fazekas’a korupca „jest w szczególności unikaniem konkurencji na rynku zamówień publicznych i faworyzowaniem określonych wykonawców / dostawców”.
Jak zatem w łatwy i szybki sposób sprawdzić dany przetarg publiczny? Wystarczy skorzystać z narzędzia Barometr Ryzyka Nadużyć w Zamówieniach Publicznych. Fundacja im. Stefana Batorego i portal Zamówienia 2.0, przy współpracy z węgierskim think-tankiem Government Transparency Institute, korzystając z danych dostępnych od ręki w Biuletynie Zamówień Publicznych, opracowali „Barometr Ryzyka Nadużyć w Zamówieniach Publicznych”. Barometr jest indeksem zbudowanym z kilku wskaźników (czerwonych flag) sygnalizujących, że w konkretnym postępowaniu o zamówienie, od chwili ogłoszenia, aż po decyzję o udzieleniu zmówienia, mamy do czynienia z ryzykiem wystąpienia nadużycia. Twórcy Barometru zdecydowali się na zbadanie aż 9 różnych czerwonych flag:
1. „tryb zamówienia – wszystkie inne tryby poza przetargiem nieograniczonym (najbardziej konkurencyjną procedurą) są traktowane jako ryzyko
2. szczegółowość (długość) opisu przedmiotu zamówienia – zbyt długie, przy tym nie zawsze treściwe opisy utrudniają udział w przetargach i często są nieprawidłowości
3. opis (długość) kryteriów kwalifikowalności – podobnie jak szczegółowość opisu przedmiotu zamówienia zbyt długie są sygnałem ostrzegawczym
4. liczba wymaganych poświadczeń, certyfikatów – wyśrubowane, częstokroć zupełnie niepotrzebnie wymogi wobec wykonawców, które mają być potwierdzane różnego rodzaju poświadczeniami również mogą świadczyć o nieprawidłowościach
5. wysokość wadium – zbyt wysokie wadia mogą być instrumentem, który zmawiający wykorzystują żeby ograniczyć konkurencję i zniechęcić określonych wykonawców do udziału w przetargach
6. waga kryteriów pozacenowych – niemal każde kryterium oceny ofert poza ceną zwiększa pole do uznaniowości, i choć cena sama w sobie nie jest doskonałym wyznacznikiem, to zastosowanie innych wskaźników zawsze wiąże się z większym ryzykiem nadużyć
7. czas od ogłoszenia do zamknięcia naboru ofert – w szczególności zbyt krótki czas na składanie ofert jest sygnałem, że miedzy zamawiającymi a określonymi wykonawcami może istnieć zmowa
8. czas od zamknięcia naboru ofert do podjęcia decyzji o wyborze wykonawcy – zbyt krótki czas decyzji może być sygnałem, że zamawiający z góry wiedział kogo wybrać, zbyt długi może być oznaką faktycznych nieprawidłowości potwierdzanych w ramach protestów, czy postępowań arbitrażowych
oraz najważniejszy wskaźnik
9. pojawienie się tylko jednego oferenta w danym postępowaniu – tylko jedna oferta (zwłaszcza przy zastosowaniu trybów konkurencyjnych) jest oczywistym przejawem braku konkurencji, za którym mogą stać zaniedbania, nieprawidłowości lub korupcja”*
Dlaczego tak istotny jest wskaźnik pojawienia się tylko jednej oferty w danym postępowaniu? Gdyż najczęściej to wykonawcy wzajemnie weryfikują swoje oferty, tym samym poddając kontroli czynności zamawiającego, podjęte w postępowaniu. Jeżeli tylko jeden wykonawca stara się o dane zamówienie to zamawiający może świadomie czy też nieświadomie błędnej ocenić jedyną ofertę, jako zgodną z SIWZ, a wykonawcę – jako niepodlegającego wykluczeniu, i nikt nie złoży od tej czynności odwołania do Krajowej Izby Odwoławczej. Omawiany wskaźnik jest również dlatego tak ważny, gdyż przedstawione ryzyko braku kontroli zwycięskiego wykonawcy jest jak najbardziej ryzykiem realnym. Polska przoduje w ilości przetargów, gdzie opis przedmiotu zamówienia czy też warunki udziału w zamówieniu skutkują złożeniem tylko jednej oferty w przetargu publicznym – blisko połowa wszystkich zamówieni publicznych to przetargi, gdzie została złożona tylko 1 oferta.
Barometr ryzyka jest narzędziem całkowicie bezpłatnym, dostępnym online tutaj: http://barometrryzyka.pl/. Zachęcam Państwa do korzystania z tego narzędzia. Weryfikacja przetargu publicznego pod względem ryzyka wystąpienia w nim nadużyć jest ważnym elementem kontroli społecznej. Wykonawcy uzyskują pomoc w ocenie własnych szans na rynku, oraz poprzez weryfikację zamawiających motywują ich do walki o wyższe standardy. Zamawiający z kolei uzyskują narzędzie do autodiagnozy, refleksji, ulepszania własnej kultury organizacyjnej. Również dla organów kontrolujących Barometr jest przydatnym narzędziem, gdyż jednostki te otrzymują sygnał, że na rynku może dochodzić do nieprawidłowości. Barometr ryzyka powinien też jednak być wykorzystywany przez obywateli, gdyż to oddolne kontrole często najskuteczniej mobilizacją do praworządnych działań. Barometr może być traktowany jako punkt zaczepienia dla inicjatyw strażniczych; może być wykorzystywany przez tych obywateli, którzy chcieliby, żeby w ich wspólnotach lepiej gospodarowano publicznymi pieniędzmi.
* Źródło: informacja opublikowana na stronie http://barometrryzyka.pl/.
** Źródło: dr Grzegorz MAKOWSKI, dyrektor programu operacyjnego Odpowiedzialne Państwo w Fundacji im. Stefana Batorego.
Prezentacja do prelekcji „Barometr ryzyka nadużyć – czyli jak można pomóc zamawiającym, wykonawcom i obywatelom w doskonaleniu systemu zamówień publicznych” wygłoszonej podczas konferencji „Czyny nieuczciwej konkurencji w zamówieniach publicznych. Identyfikacja i przeciwdziałanie”, która odbyła się 24.05.2017 w Warszawie, zorganizowanej przez Grupę Doradczą KZP sp. z o.o.