Powołany przepis wyznacza współczesny międzynarodowy standard rzetelnego postępowania sądowego w sprawach karnych i w szeroko rozumianych sprawach cywilnych, a wynikające z niego dyrektywy odgrywają istotną rolę zarówno przy wykładni krajowych konstytucyjnych odpowiedników, jak i przy tworzeniu oraz interpretacji unijnych regulacji oddziałujących na dostęp do sądu i kształt postępowania sądowego. Np. w wyroku z dnia 02.04.2009 r. w sprawie C-394/07 Marco Gambazzi przeciwko DaimlerChrysler Canada Inc. und CIBC Mellon Trust Company, Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że „Wykładni art. 27 pkt 1 Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, zmienionej konwencją z dnia 9 października 1978 r. w sprawie przystąpienia Królestwa Danii, Irlandii i Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, konwencją z dnia 25 października 1982 r. w sprawie przystąpienia Republiki Greckiej, konwencją z dnia 26 maja 1989 r. w sprawie przystąpienia Królestwa Hiszpanii i Republiki Portugalskiej oraz konwencją z dnia 29 listopada 1996 r. w sprawie przystąpienia Republiki Austrii, Republiki Finlandii i Królestwa Szwecji należy dokonywać w następujący sposób: sąd państwa wezwanego może uwzględnić, w świetle klauzuli porządku publicznego zawartej w tym przepisie, okoliczność, że sąd państwa pochodzenia orzekał w przedmiocie żądań powoda nie wysłuchawszy pozwanego, który prawidłowo stawił się przed nim, lecz postanowieniem sądu został wykluczony z postępowania z tego względu, że nie spełnił obowiązków nałożonych na niego zarządzeniem wydanym wcześniej w ramach tego samego postępowania, jeśli w następstwie całkowitej oceny postępowania i w świetle wszystkich okoliczności, uzna on, że taki środek w postaci wykluczenia stanowił oczywiste i nieproporcjonalne naruszenie prawa do bycia wysłuchanym” (www.curia.europa.eu).
Także prawodawstwo unijne statuuje zasadę efektywnej sądowej ochrony prawnej, która zakłada m.in. jawność postępowania. Zgodnie bowiem z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (2012/C 326/02) z dnia 26.10.2012 r. (Dz. Urz. UE.C 2012 Nr 326, str. 391), „Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy (…)”.
Podobny wydźwięk do powołanych ma także art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19.12.1966 r. (Dz.U. 1977 Nr 38, poz. 167), zgodnie z którym „Wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych. Prasa i publiczność mogą być wykluczone z całości lub części rozprawy sądowej ze względu na moralność, porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w demokratycznym społeczeństwie albo jeżeli interes życia prywatnego stron tego wymaga, albo w stopniu, w jakim sąd uzna to za bezwzględnie konieczne w szczególnych okolicznościach, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom sprawiedliwości; jednakże każde orzeczenie sądu wydane w jakiejkolwiek sprawie karnej lub cywilnej będzie publicznie ogłoszone, z wyjątkiem przypadków, gdy wymaga tego interes młodocianych lub gdy sprawa dotyczy sporów małżeńskich albo opieki nad dziećmi”.
Standardy wynikające przede wszystkim z EKPC zostały wykorzystane przy redagowaniu art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którymi każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (ust. 1). Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie (ust. 2).
Te same standardy mają zastosowanie do postępowań przed Krajową Izbą Odwoławczą i obejmują one, jak w przypadku postępowań sądowych, nie tylko gwarancję dostępu do sądu, ale także rzetelność postępowania.
A z prawem do sprawiedliwej procedury wiążą się również takie wartości procesowe, które rzutują na kształt i zakończenie postępowania, jak np. jawność postępowania, bezstronność orzekania, równość środków procesowych i powiązane z nią prawo do wysłuchania oraz kontradyktoryjność postępowania, a wartości te zostaną istotnie zachwiane w wyniku wprowadzenia do porządku prawnego planowanych rozwiązań.
Wprowadzenie stosownych zmian do prawa krajowego nie wystarczy, ponieważ z mocy traktatu akcesyjnego, Rzeczpospolita Polska związana jest aktami prawa wspólnotowego, w tym m. in. EKPC, którego art. 6 ust. 1 przytoczony powyżej, nie pozwala na wyłączenie jawności w odniesieniu do stron postępowania i ich pełnomocników, do czego sprowadza się planowana zmiana. Zgodnie z art. 6 ust. 1 EKPC jawność postępowania może zostać wyłączona jedynie w odniesieniu do prasy i publiczności, i to jedynie w przypadkach wskazanych w tym przepisie. W niektórych przypadkach stwierdzenie bliskiego podobieństwa między art. 6 ust. 1 EKPC a art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, względnie identyczności tych przepisów, uznawane jest przez Trybunał Konstytucyjny za podstawę do odmowy zbadania zgodności kwestionowanego przepisu ze standardem konwencyjnym, jeżeli zarzuty formułowane na podstawie Konstytucji RP oraz EKPC są tożsame lub jeżeli zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji RP okaże się uzasadniony (np. wyr. TK z dnia 12.05.2011 r., P 38/08, OTK-A 2011, Nr 4, poz. 33, z dnia 04.03.2008 r., SK 3/07, OTK-A 2008, Nr 2, poz. 25).
Należy więc przestrzec przed ograniczeniem wolności i przed próbą możliwości oceny postępowania sądowego jako nierzetelnego, gdyż może to również naruszać prawo do sądu. Zatem skoro jednocześnie władza publiczna działa w tej mierze przez legislację i ze względu na skutek nierzetelności postępowania w odbiorze społecznym – może także naruszać art. 2 Konstytucji RP (wyrok TK z dnia 07.12.2010 r., P 11/09, OTK-A 2010, Nr 10, poz. 128). Ponadto, w wyroku z dnia 12.06.2002 r., P 13/01, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 42, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że o ile instytucjonalna i proceduralna gwarancja prawa do sądu znajduje wyraz przede wszystkim w art. 45 Konstytucji RP, to jednak elementy regulacji prawnych, które kształtują zakres dostępu do sądu w innych płaszczyznach, powinny podlegać ocenie z punktu widzenia art. 2 Konstytucji RP. Dotyczyć to może zwłaszcza przypadków, w których kwestionowana regulacja narusza jednocześnie zasady przyzwoitej legislacji (wyrok TK z dnia 09.06.2003 r., SK 5/03, OTK 2003, Nr 6, poz. 50).
Odwołanie się do klauzuli demokratycznego państwa prawnego może być też pomocne przy odtwarzaniu treści szczegółowych gwarancji składających się na prawo do sądu i służyć ich wzmocnieniu. Szczególną rolę odgrywa w tej mierze bezpieczeństwo prawne (pewność prawa, zaufanie do państwa i stanowionego przezeń prawa), które w świetle orzecznictwa TK stanowi nie tylko źródło postulatów pod adresem przebiegu procesu legislacyjnego w kontekście możliwości przewidywania jego rezultatów przez adresatów norm prawnych, ale także przesądza o konstytucyjnym zakotwiczeniu nakazu ochrony stabilności orzeczeń sądowych, niezależnie od tego, że nakaz ten stanowi również komponent prawa do sądu.
Ponadto, zgodnie z art. 77 ust. 2 Konstytucji RP ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Wprowadzenie rozważanych obostrzeń będzie stanowiło ograniczenie powyższej zasady, ponieważ brak jawności postępowania nawet dla samych stron w istocie oznaczać będzie brak możliwości skutecznego dochodzenia naruszonych praw.
Niewątpliwie gwarancją rzetelności postępowania sądowego jest możliwość bycia wysłuchanym. Natomiast treścią prawa do wysłuchania objęte są dalsze szczegółowe uprawnienia, takie jak np. uprawnienie do zgłaszania wniosków, formułowania twierdzeń i dowodów na ich poparcie, do wypowiadania się co do wszelkich kwestii faktycznych i prawnych, do zapoznania się z argumentacją strony przeciwnej (innego uczestnika postępowania) lub okolicznościami ustalonymi przez sąd z urzędu wraz z możliwością ustosunkowania się do nich (wyroki TK z dnia: 12.03.2002 r., P 9/01, OTK-A 2002, Nr 2, poz. 14; 11.06.2002 r., SK 5/02, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 41; 28.02.2006 r., P 13/05, OTK-A 2006, Nr 2, poz. 20; 19.09.2007 r., SK 4/06, OTK-A 2007, Nr 8, poz. 98; 20.11.2007 r., SK 57/05, OTK-A 2007, Nr 10, poz. 125; 20.12.2007 r., P 39/06, OTK-A 2007, Nr 11, poz. 161; 26.02.2008 r., SK 89/06, OTK-A 2008, Nr 1, poz. 7; 20.10.2010 r., P 37/09, OTK-A 2010, Nr 8, poz. 79; poglądy doktryny: T. Ereciński, K. Weitz, Prawda i równość stron, s. 53; A. Kubiak, Konstytucyjna zasada, s. 220; H. Paluszkiewicz, Kilka uwag, s. 77; na gruncie art. 6 EKPC wyroki ETPC z dnia: 24.02.1994 r. w sprawie Bendenoun przeciwko Francji, skarga Nr 12547/86; 11.01.2007 r. w sprawie Augusto przeciwko Francji, skarga Nr 71665/01 – oba dostępne w bazie HUDOC; zob. też W. Peukert, w: J.A. Frowein, W. Peukert, Europäische Menschenrechtskonvention, s. 190; F.C. Meyer, w: U. Karpenstein, F.C. Meyer, EMRK, s. 166 i n.). Realizacja prawa do wysłuchania zakłada istnienie konkretnych uregulowań, które stwarzają możliwość powzięcia wiedzy o postępowaniu i jego przebiegu, jak również możliwość prezentacji swojego stanowiska przez stronę lub uczestnika postępowania w odpowiedniej formie i w odpowiedni sposób. Podstawą prawa do wysłuchania jest tzw. jawność wewnętrzna postępowania, która oznacza m.in. prawo stron i innych jego uczestników do uczestniczenia w czynnościach procesowych. Jawność ta stanowi przesłankę efektywnego korzystania z prawa do wysłuchania w zakresie, który polega na przedstawianiu swojego stanowiska w sprawie (wyroki TK z dnia: 11.06.2002 r., SK 5/02, OTK-A 2002, Nr 4, poz. 41; 06.12.2004 r., SK 29/04, OTK-A 2004, Nr 11, poz. 114; 02.10.2006 r., SK 34/06, OTK-A 2006, Nr 9, poz. 118; 19.09.2007 r., SK 4/06, OTK-A 2007, Nr 8, poz. 98; 20.11.2007 r., SK 57/05, OTK-A 2007, Nr 10, poz. 125; 20.10.2010 r., P 37/09, OTK-A 2010, Nr 8, poz. 79). Jednym ze sposób zapewnienia jawności wewnętrznej jest uczestnictwo stron w posiedzeniach.
De lege lata, postępowanie przed Krajową Izbą Odwoławczą również wpisuje się w postulat jawności postępowania. Izba ta jest bowiem sądem w rozumieniu art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej („TFUE”).
Zatem tylko jawna rozprawa nie pozbawi strony postępowania przed KIO prawa czynnego udziału w postępowaniu, co w istocie stanowić będzie o zachowaniu lub zachwianiu fundamentalnego prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy.
A nie bez znaczenia pozostaje, że do KIO trafiają sprawy o niebagatelnej wartości w porównaniu np. z częścią spraw, które trafiają na wokandy sądów powszechnych. Tam, zwłaszcza przed pierwszą instancją, strony mają możliwość swobodnego prezentowania swoich stanowisk, a składy orzekające zadawania pytań. Nie jest więc dopuszczalne aby tym bardziej KIO traktować gorzej niż sądy powszechne.
Z uwagi na powyższe, i na to że proces legislacyjny jest w toku, należy mieć na uwadze zasady europejskie w kształtowaniu prawa krajowego.